Kanser Nedir?
Kanser, vücudumuzdaki normal hücrelerin zamanla kontrolsüz şekilde büyüyerek tümör hücrelerine dönüşmesiyle ortaya çıkan bir hastalıktır. Bu düzensiz büyüme, ilerleyen dönemlerde çevre dokulara ve uzak organlara yayılabilir. Günümüzde kanser, hem görülme sıklığı hem de neden olduğu ölümler açısından giderek artan, üzerine yoğun araştırmalar yapılan önemli bir sağlık sorunudur. Yapılan çalışmalar, tüm kanser vakalarının yalnızca %5-10’unun genetik faktörlerden kaynaklandığını, geri kalan %90-95’inin ise çevresel etkenler ve yaşam tarzı ile ilişkili olduğunu göstermektedir.
Sınırları ile Geleneksel Tedavi Yöntemleri
Cerrahi, kemoterapi ve radyoterapi gibi geleneksel kanser tedavi yöntemleri, hastaların yaşam süresini uzatmada önemli rol oynasa da; kanserin tekrar ortaya çıkması veya vücuda yayılması durumlarında etkileri sınırlı kalmaktadır.
Bu tedavilerin en önemli riski; tedavinin kanser hücrelerine yönelik olması değil, sağlıklı hücrelere de zarar verebilmesi ve ölümcül olabilen yan etkilere neden olabilmesidir. Bu nedenle son yıllarda, tümör hücrelerine spesifik, kolaylıkla hücre içi doğru hedeflere yönelebilen hedefli ilaç dağıtım sistemleri üzerinde yoğun araştırmalar yapılmaktadır.
Nanoteknoloji: Hedefe Yönelik Akıllı Tedavi
Nanoteknoloji, kanser tedavisinde çok sayıda etkili ilaç ve tedavi yönteminin geliştirilmesini ve etkilerinin artırılmasını sağlamaktadır. Araştırmalar kapsamında lipid, polimerik ve inorganik nanopartiküller şeklinde terapötik nükleik asitler, kemoterapötikler ve immünoterapötikleri tümöre doğrudan hedefleyen nanotaşıyıcılar geliştirilmiştir. Nanoteknolojik ürün olarak kapsüllenmiş ilaçlar, tümör dışı toksisiteyi azaltıp ilaç tedavi etkinliğini artırmayı amaçlamakta ve hücre ile organ hedeflemesinde son yıllarda artan araştırmalar arasında yer almaktadır. Klinik kullanım aşamalarında henüz erken safhalarda olsalar da mevcut gelişmeler ve planlamalar, nanoilaç geliştirilmesi konusunda umut vadetmektedir.
İmmünoterapi: Güçlü Bağımsız Kanser Savaşçısı
Bu tedavi, vücudun bağışıklık sistemini kullanarak kanserle savaşmayı hedefler. İlk olarak 1866 yılında gözlemlere dayanan araştırmalarla başlayan immünoterapi çalışmaları, yıllar boyunca etkinliğini artırmış ve yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır.
“Biyolojik terapi” olarak da nitelenen bu yöntemde, hastalığın önlenmesi, kontrol altına alınması ve ortadan kaldırılması amacıyla vücutta doğal bir savunma mekanizmasının tetiklenmesi veya güçlendirilmesi sağlanır. Geleneksel kemoterapi ve radyoterapiden farklı olarak immünoterapi yalnızca kanser hücrelerine yönelmekte, sağlıklı hücrelere daha az zarar vermektedir ve uzun süreli bağışıklık hafızası sağlayarak kansere karşı dayanıklılık oluşturmaktadır. Birçok tedavi yönteminin etkinliği kanıtlanmış olup, meme kanseri, malign melanom, Hodgkin lenfoma ve mesane kanseri gibi hastalıklarda önemli antitümöral aktivite göstermektedir.
Antikor Tedavileri
Antikor tedavisinde, monoklonal antikorlar olarak bilinen özel antikorlar kullanılır. Bu antikorlar, kanser hücrelerine bağlanarak onları işaretler ve bağışıklık sisteminin bu hücreleri yok etmesine yardımcı olur. Antikorlar şu şekillerde kullanılabilir:
– Çıplak Monoklonal Antikorlar: Bu antikorlar doğrudan kanser hücrelerine bağlanarak bağışıklık sistemini harekete geçirir. Örneğin, Trastuzumab meme kanseri tedavisinde kullanılır.
– Konjuge Monoklonal Antikorlar: Bu antikorlar radyoaktif maddeler veya kemoterapi ilaçları taşıyarak kanser hücrelerine ulaştırır ve onları yok eder. Böylece sağlıklı hücrelere olabildiğince az zarar verirler. Radyoimmünterapi yöntemi ile radyoaktif etiketli antikorlar, radyoaktif molekülleri kanser hücrelerine taşıyabilir.
– Bispesifik Monoklonal Antikorlar: Aynı anda iki farklı hedefe bağlanabilen antikorlardır. Bir örnek verecek olursak, Blinatumomab akut lenfositik lösemi tedavisinde kullanılır.
Non-spesifik immünoterapiler
Bağışıklık sistemini genel olarak uyararak kanserle mücadelede destekleyici rol oynar. Belirli bir kanser hücresini hedef almazlar, ancak bağışıklık yanıtını güçlendirerek etkili olabilirler. Örneğin, interferonlar bağışıklık sistemini harekete geçirirken, interlökinler bağışıklık hücreleri arasındaki iletişimi düzenler. GM-CSF ise kemik iliğinde kan hücresi üretimini teşvik ederek bağışıklık sistemini destekler.
İmmünoterapiler sonucunda vücutta kemoterapi ve radyoterapi kadar olmasa da yan etkiler gözlemlenebilir ve kullanılan yönteme, uygulama yoluna ve terapötik etki mekanizmasına göre bu yan etkiler değişiklik göstermektedir.
Yapay Zeka ile Kanser Tedavisinde Yeni Bir Dönem
Günümüzde yapay zeka, kanser araştırmalarında devrim niteliğinde ilerlemeler sağlıyor. Eczacılık öğrencileri olarak, ilaç keşfinden hastaya özel tedavi planlamasına kadar birçok alanda yapay zekanın nasıl kullanıldığını anlamak, gelecekteki mesleki bakış açımıza katkıda bulunacaktır.
Yapay Zeka ile Kanser İlaç Keşfi
Yapay zeka, yeni ilaç keşfi ve mevcut ilaçların yeniden kullanımı süreçlerini hızlandırıyor. Örneğin, araştırmacılar bağışıklık hücreleri olan T hücrelerinin tümörlere nasıl tepki verdiğini tahmin etmek için makine öğrenimi kullanıyor. Ayrıca, yapay zeka tabanlı modeller, ilaç yanıt yollarını haritalandırarak kanser tedavilerini daha etkili hale getirebiliyor.
Hassas Onkoloji ve Kişiselleştirilmiş Tedavi
Hassas onkoloji, kanser hastalarına kişiye özel tedavi sunmayı hedefler. Yapay zeka teknolojisi, beyin tümörlerinin genetik alt tiplerini ameliyat sırasında hızla belirleyerek tedavi kararlarını hızlandırabilir. Ayrıca, patoloji görüntülerini analiz eden yapay zeka modelleri, hastaların tedaviye nasıl yanıt vereceğini tahmin ederek klinik karar süreçlerini iyileştirmektedir.
Kanser Tanısında Yapay Zekanın Rolü
Kanserde erken teşhis, hastalıkla mücadelede en kritik faktörlerden biridir. Yapay zeka, büyük miktarda veriyi analiz ederek kanserin daha erken ve doğru tespit edilmesini sağlayabilir. Ancak, yapay zekanın etkinliğini artırmak için büyük veri setlerine duyulan ihtiyaç, teknik kısıtlamalar ve etik sorunlar gibi bazı engellerin aşılması gerekmektedir.
Yapay zekanın kanser tespiti ve tedavisindeki rolü her geçen gün daha da büyüyor. Bu gelişmeler, eczacılar olarak bizlerin de ilaç geliştirme süreçlerine ve hasta bakımına bakış açımızı yeniden şekillendiriyor. Gelecekte, yapay zeka destekli sistemlerin klinik uygulamalara uygulanması, kanserle mücadelede daha etkili çözümler sunmamızı sağlayabilir.
Kanserden Korunma Yöntemleri: Önleyici Adımlar
Araştırmalar, kanserlerin %30-50’sinin risk faktörlerinden kaçınılarak önlenebileceğini göstermektedir. Bu nedenle, düzenli taramalar ve sağlıklı yaşam alışkanlıkları büyük önem taşır.
Kanser Türlerine Göre Korunma Yöntemleri ve Tarama Programları
Meme Kanseri
- Tarama: 40-69 yaş arası kadınların ayda bir kendi kendine meme muayenesi yapması, yılda bir doktora gitmesi ve iki yılda bir mamografi çektirmesi önerilir.
- Korunma: Alkol tüketimini sınırlamak, sağlıklı kilo kontrolü sağlamak ve düzenli egzersiz yapmak meme kanseri riskini azaltır. Emzirmenin de koruyucu etkisi bulunmaktadır.
Rahim Ağzı (Serviks) Kanseri
- Tarama: 30-65 yaş aralığındaki kadınların 5 yılda bir Smear veya HPV testi yaptırması gereklidir.
- Korunma:
- HPV Aşısı: Serviks kanserlerinin %99’unun nedeni olan HPV virüsüne karşı HPV aşısı yaptırmak, hastalığın önlenmesini sağlar.
- Pap-Smear Testi: 21 yaşından itibaren düzenli yapılan smear testleri, kanser öncesi hücresel değişiklikleri erken dönemde tespit etmeye yardımcı olur.
Kalın Bağırsak (Kolorektal) Kanseri
- Tarama: 50-70 yaş aralığındaki kadın ve erkeklerin 2 yılda bir gaitada gizli kan testi ve her 10 yılda bir kolonoskopi yaptırması önerilir.
- Korunma: Alkol ve kırmızı et tüketimini azaltmak, yüksek lifli gıdalar tüketmek ve düzenli egzersiz yapmak kolon kanseri riskini düşürür.
Akciğer Kanseri
- Korunma: Sigara içmemek ve pasif içicilikten kaçınmak en önemli önlemlerdir. Akciğer kanserlerinin %80’i sigara kullanımına bağlı olarak gelişmektedir.
Ağız ve Boğaz Kanserleri
- Korunma:
- Sigara ve Alkol: Tütün ürünleri ve aşırı alkol tüketimi ağız, yutak ve gırtlak kanserlerinin %63’ünü önlenebilir hale getirir.
- HPV Enfeksiyonu: HPV enfeksiyonunun baş-boyun kanseri gelişiminde önemli bir rol oynadığı bilinmektedir.
Özofagus (Yemek Borusu) Kanseri
- Korunma:
- Obeziteyi Önleme: Obezite, yemek borusu kanseri riskini artırır. Sağlıklı kiloyu korumak, alkol ve sigara tüketimini bırakmak, sebze ve meyve ağırlıklı beslenmek riski azaltır.
Endometrium (Rahim) Kanseri
- Korunma:
- Aşırı Vücut Yağı: Fazla yağ dokusu rahim kanseri riskini artırabilir. Düzenli fiziksel aktivite ve sağlıklı beslenme, bu kanser türüne karşı koruma sağlar.
Cilt Kanseri
- Korunma:
- Güneş Işınlarından Korunma: Güneş ışınlarına uzun süre korunmasız maruz kalmak cilt kanseri riskini artırır. Güneş kremi kullanımı ve güneşin zararlı ışınlarından korunma önlemleri almak önemlidir.
Genel Koruyucu Önlemler
Kanserden korunmak için şu yaşam tarzı değişiklikleri büyük önem taşır:
✅ Sigara ve diğer tütün ürünlerini kullanmamak
✅ Pasif içicilikten kaçınarak dumansız alanlar oluşturmak
✅ Sağlıklı beslenmek ve ideal kiloyu korumak
✅ Güneş ışınlarına aşırı maruz kalmamak
✅ HPV ve Hepatit B aşılarını yaptırmak
✅ Düzenli kanser taramalarını aksatmamak
✅ Kanserojen maddelere karşı koruyucu önlemler almak
✅ Hava kirliliği ve zararlı kimyasallara maruz kalmaktan kaçınmak
Kanserin erken teşhis edilmesi ve önleyici tedbirler alınması, birçok kanser türünde ölüm oranlarını ciddi oranda azaltabilir. Bilinçlenmek, sağlıklı yaşam alışkanlıkları edinmek ve düzenli taramalar yaptırmak, kanserle mücadelede en güçlü silahlarımızdır.
Kanser Tedavisinde Onkoloji Eczacıları
Onkoloji eczacıları, kanser hastalarının bakımında çok uzun bir süredir yer almalarına rağmen, rollerini giderek genişletmiş ve bu sağlık ekibinin vazgeçilmez bir üyesi haline gelmiştir. Onkoloji eczacısı hasta yatağında veya klinikte doğrudan hasta bakımı sağlayabilmekte ve tedavi kararlarında aktif rol oynamaktadır. Onkoloji eczacıları; hastalara ve bakıcılarına tedavi hakkında eğitim vermek, ilaçlara uyumu artırmak, yan etkileri yönetmek ve kanser bakımında kullanılan ilaçlarla ilgili sağlık ekibi üyelerini bilgilendirmek gibi görevleri üstlenmektedir. Klinik bilgileri, literatür değerlendirme becerileri ve kanser bakımının karmaşıklığına dair hakimiyetleri sayesinde tedavi süreçlerinde yol gösterici olarak aktif rol oynamaktadırlar. Ayrıca, küresel ölçekte onkoloji doktorlarının eksikliği göz önünde bulundurulduğunda, onkoloji eczacıları kanser hastası ziyaretlerindeki azalmayı önlemede önemli rol oynayabilmektedir.
Klasik tedavi yöntemlerindeki sınırları bu yenilikçi gelişmeler ile aşmak artık çok daha kolay bir hal aldı. Erken tanı, hedefe yönelik tedavi ve multidisipliner yaklaşım olunca, kanser hastalarının yaşam kalitesi artırılabilir ve ölüm oranları düşürülebilir.
Bilim ve teknolojinin ışığında kanserle savaşta her alanda atılan adımlar hastalar için daha umut verici bir gelecek sunmaktadır.
https://www.kanser.org/saglik/upload/20.UKK/Kanserden_Korunma_Tani_ve_Taramalar%23Aygul_Kissal.pdf
https://www.kanser.org/saglik/toplum/sayfa/kanser-nedir
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/3863760
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/522164
(PDF) Onkoloji Alanında Yapay Zeka Yöntemleri